Кон „Светот што го избрав“ од Калина Малеска („Или-или“, 2024)

Кога би морал да биде сведен на пар теми, романот „Светот што го избрав“ од Калина Малеска би можел да се долови со следниве два цитати: „Колку време е потребно за да се врати сопствениот потиснат идентитет“ (стр. 55) и „Да ти кажам, ако учат од ова, тешко си на нашата младина“ (стр. 60). Но, иако би можело да се рече дека тоа се двете главни тежишта, последниот роман на Калина Малеска ни претставува многу повеќе од приказна за личен раст (на индивидуално рамниште), која е воедно приказна за начинот на кој државните комисии решаваат за учебниците и за наставните програми (на општествено рамниште).

Романот би можел да биде поделен („би можел“, затоа што поделбата не е експлицитна) на два дела: првиот составен од едно поглавје раскажано од наратор во трето лице, а вториот од петнаесет поглавја, нумерирани и раскажани во прво лице, од главниот женски лик. Во првото поглавје се најавува главниот мотив во книгата, односно устието во кое се слеваат сите други теми, испреплетени низ преостанатите петнаесет поглавја. И покрај ваквата навидум „неурамнотежена“ поделба, приказната е елегантно врамена во неколку слики, од кои најпрепознатлива е појавата на едно животно, кое и во првото и во последното поглавје придонесува за две дијаметрално спротивни атмосфери. На сто дваесет и две страници, авторката ненаметливо успева да го сврти читателовото внимание кон најмалку дузина теми, пред сè од нашата современост: опседнатоста на децата со технологијата, иселувањето од земјата, па сè до безвременски теми како атипичноста, староста и болеста. Како антипод на леснотијата со која се чита овој краток роман, авторката по самото кревање на завесата (ст. 9, стр. 12), преку две слики поврзани со *дишење*, како да одлучила да ги прекрие дејствијата од приказната со еден тенок вел на опресивност (што особено ме потсетува на книгата „Дишење: хаос и поезија“ од италијанскиот мислител и активист Франко „Бифо“ Берарди, кој, патем, беше гостин и на фестивалот „Крик“ во 2020 г.).

Од гледна точка на *конфликт*, романот може да се чита на две рамништа: надворешни конфликти и внатрешен конфликт: надворешните конфликти ги градат меѓучовечките односи што протагонистката Леона ги има на лично и на професионално рамниште, додека внатрешниот конфликт го генерираат чувствата и мислите на самата Леона. Би ги издвоил внатрешните конфликти на Леона како најскапоцениот аспект од приказната.

И покрај (или токму поради?) својот извонредно внимателен карактер, Леона се наоѓа во конфликт со повеќе ликови околу себе: почнувајќи од двата партнера (поранешниот – еден закоравен „мачо“ тип, убеден дека единствената задача на жената е да го смири бебето; и сегашниот – еден современ, освестен, фин тип кој сепак како да не знае што сака со партнерката, а се чини ни со животот: шаблон кој, посебно во урбаните средини, денес се среќава можеби уште почесто од првиот патријархален и предоминантно (?) „рурален“ „мачо“ тип); преку односот со ќерката, двослојно прикажан низ низа реминисценции од заедничкиот живот со поранешниот сопруг; па сè до односот со тетката од родната Демир Капија – случајно ли е одбрано ова гратче чие сугестивно име на турски значи „железна врата“? – која е синегдоха и лик на зачмаената, мачна, опресивна средина што задушува со своите конвенции, средина која Леона ќе мора да ја надмине, откако најпосле, по понизната посета на пештерата од детството, ќе успее „да се види“ себеси („Веќе не ми треба [огледалото] – ѝ велам. – Сега знам како изгледам.“, стр. 115).

На професионално рамниште, Леона „одржува“ конфликт со дел од членовите од еден „комисиски одбор за оценување експериментална наставна програма“, и таа приказна е главниот скелет на кој се држи овој роман. Учебниците и начинот на нивната валоризација е особено актуелна тема во последниве неколку години, и затоа „Светот што го избрав“ од Калина Малеска е значајно четиво што ја демистифицира (мене целосно ми ја размаѓепсува) работата на овие одговорни тела: лично, кога замислувам изработка на учебници, тоа за мене е еден на свој начин свет чин, кон кој се пристапува со грижа, небаре се одлучува за иднината, за *животот* на децата. Она што го гледаме во „Светот…“ е една мала толпа незаинтересирани, неуки и (најстрашно од сè) неемпатични службеници што некако биле присобрани за набрзина да одобрат некакви си учебници, патем да земат хонорар, па така *да преживеат*. Романот на Малеска, сепак, на крај нуди еден (толку посакуван и толку нужен) позитивен исход, каде членовите на одборот успеваат да го задржат својот професионален интегритет.

Срмената нишка со која е обрабена целата приказна, од првата до последната реченица, е ликот на Леона. Всушност, првата и последната реченица, прочитани една зад друга, овозможуваат одличен поглед кон патот што Леона ќе треба да го помине за да си го врати „сопствениот потиснат идентитет“ (или, есенцијалистички речено: „сопствената потисната природа“).

Ликот на интровертната Леона се одликува со извонредна самокритичност и метасвесност, постојано ги следи своите мисли и чувства, и го испитува нивното потекло и нивната природа. Сместена во еден претежно маскулинистички, т.е. најчесто груб и непријателски настроен свет, таа е во постојан внатрешен конфликт, па не само што внимава на сопствените мисли, туку и промислено си ги цензурира и чувствата („Гласот ми е сè уште одземен, не сакам да се насети мојата радост, а не знам ни дали да ја потиснувам.“, стр. 70). Леона, впрочем, е една сложена и динамична личност (сложен и динамичен лик) во критична фаза од својот живот, во период на „гранична состојба“, која се спушта во подрумот на својата потсвест и на своето минато, само за (одново?) да разреши стари прашања, да го достигне своето (ново?) ослободување и да се врати назад, со (нови?) супер-моќи. Кога ќе се рече „билдунг роман“ прво напамет паѓа „Игра во ‘ржта“ од Џ. Селинџер, но јас би рекол дека и „Светот што го избрав“ е еден роман за образувањето, или во најмала рака роман за постојаното, неуморно (себе)образување. (И тука напамет ми паѓа и „Срамота“ од Џ. М. Куци: можеби секој добар роман со вистински динамичен лик, независно од возраста на ликот, е – билдунг роман?).

* * *

„Светот што го избрав“ отвора многу прашања: како човек да се справува со сопствената интровертност, со неможноста да се изрази? Како да се справува со туѓата агресија? Но, исто така: како ги бираме партнерите? Зошто имаме деца? Затоа што „тој е редот“, или затоа што сакаме? Колку време им посветуваме, како влијаеме со своите фрустрации на нивниот развој? Потоа, на едно колективно ниво – ја имаме ли изгубено кадарноста да работиме во група, да се слушаме едни со други? Знаеме ли да одлучуваме сериозно? Најпосле, романот поставува и други, посуптилни, но не и небитни прашања: знаеме ли што значи, всушност, „релативизирање“? Разликуваме ли релативизирање (категорична состојба) од внимателно испитување нијанси? Најпосле, книгата поставува и едно мене многу драго прашање: дали метафорите што ги користиме во секојдневниот говор се соодветни, или можат да ја искривуваат вистината, па да нè одведат до погрешни заклучоци?

Поради сево ова, „Светот што го избрав“ е едно мало-големо, и вредно четиво. Ова е книга во која – ако добро се сеќавам – не се спомнати ни зборот „траума“, ни зборот „исцеление“, но која во голема мера се занимава токму со тие два поими. Впрочем, читателот добива впечаток дека авторката, „втурнувајќи“ го својот лик Леона во пештерата од нејзиното детство, како и самата да го охрабрува читателот да се спушти во мочурливите, влажни и мрачни предели од сопственото минато. Затоа што секому од нас му е дадена по една таква, помалку или повеќе мрачна и влажна „пештера на вината“, во која може (и треба!) да се влегува, за да се подзачисти малку, и за да се излезе назад во животот: обновен и силен. Леона влегува во таа пештера сама, „без водич, без утеха“ (стр. 14). Читателот, сепак, својот водич го има, а тоа е „Светот што го избрав“.