За дијагнозата | по природниот тек на нештата (2/2)
1. Темата на овој текст
Во претходниот текст со истиот овој наслов пишував – низ призмата на моето лично искуство и (т.е.) низ oна што го нарекувам делување „по природниот тек на нештата“ – за различните начини на кои човек може да се соочува со *сопствената* дијагноза. Со овој текст, пак, гледајќи низ истата таа призма, пред сè обрнувам внимание на дел од терминологијата што се користи кога се зборува за дијагнозата и за попреченоста, но овојпат со акцент на само некои аспекти од односот што човек (со или без дијагноза) може да го има кон *други* лица со некаква дијагноза, атипичност или попреченост.
2. Дијагнозата на другите и „малодушноста“
Имајќи ја предвид чудесната комплексност на човековата душа и на незнајните, непредвидливи импулси што често ја придвижуваат неа, се чини гротескен и самиот обид да се утврди некаков ред во тоа какви сè можат да бидат нашите реакции на туѓите дијагнози. Природата на нашите чувства и нивниот интензитет пред сè зависат од тоа какво е нашето искуство, какви се нашите „сведоштва“ со конкретните состојби и дијагнози. Со други зборови, нашите реакции зависат од тоа „со што сочувствуваме*“, со какви лични обрасци за подражавање и перпетуирање располагаме. Сепак, нашите животни искуства, стекнувани и со интроспекција и со набљудување на светот околу нас, ни покажуваат дека на туѓите дијагнози (особено ако се земе за точно тоа дека засегнатиот ни е близок) обично реагираме – по инерција, и поради нашето релативно ниско (и лично и колективно) ниво на свест – со некаков облик на малодушност: не само со загриженост, туку и со страв, со тага, па дури и со очај. Човек обично се стреми да му обезбеди стабилност, сигурност на своето секојдневие, а сигурноста пред сè значи достигнување извесна „предвидливост“: додека дијагнозата значи „скршнување“, чекор во неизвесноста, излегување од познатото, топло легло на комоцијата: и се чини логично тоа да резултира (и) со некаква малодушност.
Кога се зборува за „малодушноста“ како реакција, вреди пред сè да се биде свесен за два навидум спротивставени видови малодушност. Од една страна се нашите блиски чија грижа (или подобро речено чија *повреденост*, разјареност на личното „тело на болката“, како што тоа го нарекува Екарт Тол) преминува во токсичност, оставајќи малку простор за љубопитност, љубов и верба во животот и во исцелението. Од друга страна, тука се оние кои, презагрижени за сопствената добросостојба, се плашат од можната „негативна енергија“ што може да го обвива засегнатиот од дијагнозата, па оттаму се дистанцираат од него/неа (понекогаш некритички водејќи се од new age принципот „само позитивни вибрации“).
Веројатно секогаш ќе има потреба да се освестува малодушноста поттикната од простото незнаење: малодушноста на оние што чувствуваат неразумен зазор од туѓата дијагноза, која се гледа како ризик, опасност од нешто „заразно“, нешто што просто излегува од „нормата“, па како такво, „ненормално“, е пожелно да се избегнува (да се ограничува, да се оневозможува, да се укинува: да се држи што подалеку од комоцијата и од предвидливоста на „нормалното“ живеење). Стравот од непредвидливоста значи страв од различноста. Различноста, пак, се покажува како животот во својата најчиста форма.
Тука е пригоден терминот „нормат“, со кој се опишуваат оние што, водени од заблудата, се осудуваат да судат за тоа што е „нормално“ а што не е, и така (по инерција, од мрзеливост на духот, во одбрана на предвидливоста и на комоцијата) да ги одредуваат границите на „прифатливото“, притоа жртвувајќи ги (дискриминирајќи ги, повредувајќи ги) различностите и отфрлајќи ги скапоцените искуства што тие многу често ги носат со себе. Терминот „нормат“ е објавен во 1997 од Розмари Гарланд-Томсон – професорка, биоетичарка и водечка мислителка во полето на студиите за попреченост.
2. Дијагнозата на другите и „гордоста“
Со оглед на тоа што „малодушноста“ и „гордоста“ се „две страни од иста паричка“, чувството на малодушност, или на зазор кон дијагнозата (попреченоста, атипичноста) на другите за миг може да се манифестира и како форма на „гордост“: тоа е истата одбивност, со таа разлика што одбивноста како „малодушност“ се јавува како *страв* од неизвесното, додека одбивноста како „гордост“ кон туѓата дијагноза може да покажува најразлични форми на свесна или несвесна *надменост*: сожалување, нетрпеливост, па дури и агресивност. Всушност, и на тие реакции може да се гледа како на примитивни одговори на примитивното чувство на „загрозеност“ од различноста, било таа да доаѓа во форма на дијагноза, на попреченост, или на атипичност.
Односот со „гордост“ кон дијагнозите на другите најбрзо се воочува ако се погледне веќе надминатиот (во теорија) „медицински модел“ на сфаќање на попреченоста (наспроти моделот на социјалниот конструктивизам). Накусо: медицинскиот модел го гледа оштетеното тело како нешто што треба да се „поправи“, да се прилагоди некако на светот на „нормалните“. Оние што се воделе од медицинскиот модел се стремеле (и сè уште се стремат, на местата на кои медицинскиот модел сè уште опстојува) да ги излекуваат индивидуалните тела со посебни третмани, *изолирајќи* ги пациентите. И токму тоа изолирање, тоа негирање на заедништото и на вклученоста, е местото на кое е најочигледна „гордоста“ во односот кон туѓата дијагноза/попреченост. За разлика од медицинскиот модел, конструктивниот модел (социјалниот конструктивизам) се стреми кон тоа човекот *да ја прилагоди околината* на потребите на оштетените тела и лица со атипичност, со цел сите да бидат вклучени.
Во контекст на дијагнозата на другите и „гордоста“, впечатлив знае да биде и односот на самиот медицински персонал, кој понекогаш бира да постапува „автократски“, т.е. со „гордост“ кон пациентот: се случува пациентот да биде ставан во позиција на целосно подреден „објект“, кој мора беспоговорно да ги прифаќа барањата и очекувањата на персоналот. Формите на „гордост“ на медицинскиот персонал знаат да бидат од такви размери што некои од белите мантили врската со пациентите ја сфаќаат како „битка“, како конфронтација, како антагонизам каде секој се стреми да надвладее, да се избави од „опасноста“ што ја среќава наспроти себе.
„Гордоста“ може да зазема различни облици но, кога се зборува за дијагнозата, се чини посебно важно да се зборува за *сожалувањето*, како за една од најштетните позиции што човек може да ги зазема кон друг човек (и со или без дијагноза). Човек може да се најде во положба да се соочува со предизвик (дијагноза или нешто друго), но чувството на сожалување кон него може да претставува или заблуда и емоционална незрелост, или свесен обид за понижување, агресија. Сожалувањето е чиста форма на „гордост“ затоа што раздалечува, а не зближува. Сожалувајќи, правиме јасен рез помеѓу нас и оној кого го сожалуваме, издигнуваме ѕид, се позиционираме на јасна дистанца. Затоа, ако самото наше *чувство* на сожалување укажува на гордост и заблуда, тогаш секој наш *исказ* дека кон некого чувствуваме сожалување означува триумф на егото, заслепеност на духот, отсуство на љубов и на верба. Сожалувањето е штетно и на други начини: штом некој изјави на некој друг дека чувствува сожалување или жал кон некој трет, првиот всушност го понижува третиот и влијае врз вториот да се откаже од верба и да заземе ист таков, понижувачки однос.
Друг несвесен облик на „гордост“ е „инфантилизацијата“ на лицата со дијагноза или со попреченост: често од „неумесна милост“ (или од сожалување) лицето засегнато од дијагноза/попреченост/… може да биде третирано како „дете“ кога некој му се обраќа, со што тоа лице ненамерно се понижува. Воедно, со тоа се става акцент на ранливоста, а личноста со дијагноза/попреченост/… се виктимизира, се претставува како жртва.
3. Дијагнозата на другите „по природниот тек на нештата“
Сожалувањето на многумина може да им се чини како „природно“, но тоа е така затоа што обично тенка (и невидлива) е линијата помеѓу сожалувањето и *милоста*. Нашата свест е во секој миг подложна на различни влијанија, па многумина што во себе чувствуваат милост, во миг на малодушност можат да се „слизнат“ во сожалување. Но, вистински свесен човек може да чувствува само милост: разбирање, прифаќање, љубов и пред сè – верба. Чувството на милост е непогрешлив показател за трезвено согледување на нештата, а во себе содржи и прифаќање, и љубов кон другиот, и пред сè верба во неговата добросостојба и во можностите отворени пред него, можности што најчесто нашиот ограничен ум не може ни да ги претпостави. Габор Мате, глобална икона од полето на психологијата, разликува пет нивоа на емпатијата, односно на сочувствувањето* (compassion). По „вообичаеното човечко сочувствување“ и по „љубопитноста како сочувствување“, Мате како трето го посочува „сочувствувањето со препознавањето“ (“compassion of recognition”). Според Габор Мате, тоа е емпатијата, сочувствувањето што доаѓа со освестувачкото созерцание дека во суштина, „нема нешто што го има во другите, а го нема и во мене“ (“there’s nothing about anybody else that isn’t in me as well”), па оттаму „сите сме исти како и сите други“ (“we’re all just like the rest of us”). Тоа препознавање на „заедничкото“ е влез во свеста и во длабокото разбирање, тоа е „слевање“ со „едноста“ (свеста за заедништвото), и претсобје и влез во „божествената“ природа на човекот, која во Хиндуизмот е дестилирана во поздравот „намасте“: „божественото во мене му се поклонува (го препознава, го поздравува) божественото во тебе“. Препознавањето на другиот како сличен или еднаков на себе е најблиско до „едноста“, а сочувствувањето што се јавува во тој миг е токму сочувствување со милоста што се препознава во другиот. Затоа, токму милоста е чувството што најмногу сведочи за она што се нарекува божествена природа на човекот, односно за човечката свест која е на границата да излезе „надвор од себе“ и така, во „екстаза“, да стане дел од нешто поголемо од себе, дел од „Битието“ (со зборовите на Екарт Тол), дел од „Универзалната свест“, дел од неискажливата „едност“.
Најпосле, во средиштето на главните молитви на најголемите монотеистички религии е токму таа, милоста. Милоста се јавува како суштинската одлика и најголемата сила на Бог (а со тоа и на човекот).
Погоре во текстов е запишано дека, за разлика од сожалувањето, кое раздалечува поради отсуството на љубов, милоста е таа што означува препознавање со другиот, и пред сè верба во неговата добросостојба и во „можностите отворени пред него“. Полезно е да се навратиме на овој дел затоа што зборот „можности“ е од суштинска важност: по „вообичаеното сочувствување“ (1), „љубопитноста како сочувствување“ (2), „сочувствување со препознавањето“ (3) и по „сочувствување со вистината“ (4), како највисок, петти степен на сочувствување Мате го посочува „сочувствувањето со можностите“ (5). Значи, препознавањето на можностите на другиот и вербата во нив, односно израмнувањето на сопственото чувство (верба, радост…) со чувството што се јавува со согледувањето на можностите на другиот, се покажува како врвна форма на емотивно поврзување помеѓу луѓето, како врвна прослава на заедништвото – кое е вистинската состојба на постоење на луѓето.
Преведено на јазикот на темата на овој текст, „заедништво“ значи „инклузија“.
Визуелна претстава на инклузија, интеграција, сегрегација и исклучување.
4. Инклузија („природниот тек на нештата“)
Според педагозите, „организираното воспитание и образование на децата со посебни потреби низ историјата се движи од сегрегација, преку интеграција до инклузија“. Односно, во минатото преовладувало исклучувањето, а потоа постепено се прешло на сегрегација и на интеграција, за денес да се работи на конечниот предизвик, односно на инклузијата, на автентичното заедништво. Извесно е дека оваа теорија нашиот државен систем тешко успева да ја спроведе во пракса, односно дека тешко се успева да се обезбеди инклузивно образование на голем број од децата со посебни потреби. Независно од тоа, оваа слика погоре, која е преземена од учебник по инклузивно образование, укажува на четири нивоа на свест што човек може да ги има (ексклузија, сегрегација, интеграција, инклузија) не само во однос на образованието на децата со посебни потреби, туку и во односот кон сите различни општествени групи во една заедница.
Лицата со дијагноза (попреченост, атипичност…) често се исклучувани од системот и од услугите што им следуваат, а тоа редовно е поради ваков или онаков облик на лична или системска „малодушност“ или „гордост“: почнувајќи од простиот страв од зараза на некој неук човек, сè до отсуството на рампи заради обезбедување повеќе (градежен) простор што би генерирал повеќе профит. Но, од друга страна, лицата со дијагноза (попреченост, атипичност…) можат да бидат (и често се) разбирани, препознавани со милост (а не со „милостина“ и со сожалување), па така храбро и со љубов и доверба, и на општа радост вклучувани во општествениот живот и во образованието. Во крајна линија, лицата со дијагноза (попреченост/атипичност…) можат да бидат (и се) ценети и поради своето искуство, кое често знае да биде многу поразлично и поретко од она на лицата со типичен раст и развој.
Кога се работи за односот кон лицата со дијагноза, попреченост или атипичност, лицата со типичен развој и телесност најчесто дејствуваат – во зависност од нивото на свест – помеѓу овие две крајности: од (ненамерна, неосвестена) „гордост/малодушност“ па сè до свесниот „природен“ тек на нештата. На крајот од краиштата, се добива впечаток дека сите ние сме на сопствен начин, секој преку личната приказна, повикани да ја освестуваме и да ја ослободуваме сопствената природа, и секогаш одново да ги надминуваме состојбите на инертност, или „напластеното сало на нашето спокојство и нечувствителност кога се работи за другите“**, преку прифаќање и применување на инклузивноста – на повеќе рамништа, во повеќе средини – која се покажува како еден од нашите клучни предизвици.
* Под „емпатија“ обично се подразбира позитивно чувство на љубов, неосудување, прифаќање и поддршка на другиот. Зборот „сочувствување“, пак, асоцира на зборот „сочувство“, кој обично се поврзува со изразување чувства на жал поради загуба. Во овој текст, сепак, зборовите „сочувствување“ и „емпатија“ се „неутрални“ зборови, без емотивен набој и „без боја“, како „празни чаши“ што можат да се исполнат со различни содржини. Со други зборови, ако “compassion” (зборот што го употребува Габор Мате) значи „сострадалништво“ (“to suffer with”), во овој текст „сочувствување“ значи просто „споделување на туѓото чувство“ (какво и да е тоа).
** „напластеното сало на нашето спокојство и нечувствителност кога се работи за другите“ – израз на Ацо Шопов, од интервју со објавено под наслов „Сатирични стихови Јус-универзум”, Вечер, на 03.12.1967; преземено од acosopov.com; (т.е. од Фб-објава споделена на профилот на И. Ш. (Ivan Kalendar) на 21.12.2023, 9:00)
Користена литература:
– „Попреченост“ (зборник текстови за инвалидните тела)“, Темплум, Скопје, 2021
– „Маргина Бр.95 – Попреченост“ Темплум, Скопје, 2003
– „Основи на инклузивно образование“, Соња Петровска, Јадранка Рунчева, УДГ, Штип, 2019